Patronen van disharmonie

De reguliere diagnose biedt geen aanknopingspunt ten aanzien van de etiologie en de pathogenese, de diagnose is slechts een label wat op elkaar gelijkende klachten wordt toegekend zonder onderscheid van etiologie of persoon. In de moderne westerse geneeskunde wordt een ziekte veelal benoemd naar:

• de naam van de ontdekker van de ziekte
• plaats waar de stoornis zich bevindt
• de lokale lichaamsreactie op die plaats

Voorbeelden: supraspinatus tendinitis, M. Crohn, pneumonie, lumbago, etc. Deze vormen van diagnose zeggen lang niet altijd iets over de oorzaak en/of de te volgen behandelstrategie.

Dynamisch evenwicht
Het sleutelbegrip bij de bespreking van ziekte en gezondheid is de term dynamisch evenwicht. Het betreft het intrinsieke streven van het organisme naar het handhaven van een dynamisch evenwicht dat op twee fronten tot uitdrukking komt:
1. Het interne evenwicht; de samenhangende, op elkaar afgestemde en geïntegreerde processen die intern in het organisme plaatsvinden.
2. Het evenwicht dat er bestaat tussen het organisme en zijn voortdurend veranderende omgevingswereld.
Een harmonieus verlopende interne dynamiek stelt de mens in staat om adequaat te reageren op veranderingen in zijn omgevingswereld. Men zou dit het adaptatieprincipe kunnen noemen.

Ziektesymptomen kunnen zich ontwikkelen wanneer deze adaptatie niet harmonieus kan plaatsvinden. Met andere woorden, het dynamisch evenwicht is verstoord. Er kunnen twee oorzaken worden onderscheiden die een dergelijke verstoring kunnen veroorzaken:
1. Extreme veranderingen in de omgevingswereld, die de grenzen van het aanpassingsvermogen van de interne dynamica van de mens overschrijden.
2. Een verstoorde interne dynamica, waardoor een adequate aanpassing aan relatief normale veranderingsprocessen in de omgevingswereld wordt verhinderd.

Het interne dynamische evenwicht en het daarmee samenhangende adaptatievermogen manifesteert zich in de kracht van Zhen Qi.
De kracht van de Zhen Qi is afhankelijk van de functionele activiteiten van de Zang en Fu, de hoeveelheid en kwaliteit van de Fundamentele Substanties, de functie van de Jing Luo etc. Uiteraard wordt de kracht van de Zhen Qi deels constitutioneel en deels conditioneel bepaald. Daarom is ook het aanpassingsvermogen individueel bepaald.

Samenvattend leiden deze overwegingen tot de volgende definities van ziekte en gezondheid in de context van de TCM. Gezondheid is een toestand waarin de mens in staat is om te beantwoorden aan zijn intrinsieke tendentie om in harmonie te leven met zijn omgevingswereld. Deze harmonie manifesteert zich tegelijkertijd op de niveaus;

• fysiek
• emotioneel en affectief
• cognitief
• spiritueel

Ziekte is een, veelal sterk individueel bepaald, reactiepatroon van het organisme op fysiek, emotioneel & affectief, cognitief en spiritueel niveau, dat het resultaat is van een verstoring van het individuele dynamische evenwicht, enerzijds intern in het organisme en anderzijds tussen het organisme en zijn omgevingswereld. In de TCM worden de verschillende reactiepatronen aangeduid als "patronen van disharmonie". De factoren die
het dynamisch evenwicht verstoren worden aangeduid als de "oorzaken van ziekte" (Xie Qi c.q pathogene Qi).

Etiologie en pathogenese
Ziekte in de zin van disharmonie tussen yin en yang, zich manifesterend in de vorm van patronen van disharmonie, is het resultaat van de interactie tussen de Zheng Qi (antipathogene Qi) en de Xie Qi (pathogene Qi).
Wanneer het organisme in harmonie verkeert, c.q yin en yang harmonieus in het lichaam vertegenwoordigd zijn, is het organisme in staat om adequaat te reageren op veranderingen in de omgevingswereld en in de "binnenwereld".
Er is dan sprake van een adequaat aanpassingsvermogen van het organisme; zowel ten aanzien van veranderingen van interne oorsprong als van externe oorsprong.
Er is dan een dynamisch evenwicht;

•  intern
•  tussen organisme en omgevingswereld

Omstandigheden die er de oorzaak van zijn dat dit evenwicht verstoord raakt, zijn feitelijk oorzaken van ziekte.
De rode draad die door dit hoofdstuk loopt, is de samenhang tussen:
1. De factoren die het gezonde dynamische evenwicht bedreigen.
2. De effecten van de strijd tussen Xie Qi en Zheng Qi, die zich laten vertalen als stoornissen in de circulatie van Qi en Xue, Zang Fu disharmonieën etc.
3. De daaruit voortvloeiende patronen van disharmonie.

Etiologie:
Het begrip ziekteoorzaak
"Inzicht in het mechanisme van het patroon van disharmonie, door middel van differentiatie en analyse van symptomen en tekens, verschaft inzicht in de oorzakelijke factor(en)". Het begrip "oorzakelijke factor" verdient een nadere uitleg. In de TCM staat het denken in patronen en de cyclische verbanden centraal. Met andere woorden, wanneer er binnen TCM wordt gesproken over "ziekteoorzaak", dan houdt dat niet in dat er automatisch sprake is van een causaal lineair verband tussen de oorzaak en het gevolg. 
een voorbeeld;
Een patiënt vertoont ziekteverschijnselen die samenhangen met een blootstelling aan extreme koude. De symptomen zullen "koudesymptomen" zijn. Een mogelijke reden is dat er te weinig verwarmende activiteit in het lichaam aanwezig was om de koude te compenseren. Er bestond al een feitelijke bepaalde relatie tussen de externe koude en de verminderde interne warmte. Hierdoor ontwikkelden zich de zogenaamde koudesymptomen, als reactiepatroon van disharmonie. Het patroon vertoont dezelfde karakteristieken als de oorzakelijke factor (rillingen, koude huid etc). Met andere woorden, de oorzakelijke factor maakt een onverbrekelijk onderdeel uit van het gevolg. Bovendien is ze het gevolg van de relatie die er bestond tussen de "oorzakelijke" factor en de interne dynamica van de patiënt.

Het zal duidelijk zijn dat het relatieve evenwicht tussen mens en omgevingswereld gebaseerd is op individuele eigenschappen, zich vertalend in een individuele interne dynamiek. In principe bestaan er dan ook geen onafhankelijke criteria en rigide, vaststaande normen voor de bepaling van de mate van gezondheid van elk individu.

Wat voor de één verfrissende douche is, is voor de ander de oorzaak van het ontstaan van koudesymptomen. Wanneer echter deze gedachtegang consequent zou worden doorgetrokken, zouden er ontelbaar veel individuele patronen van disharmonie zijn. De studie van de etiologie en de pathologie zou vrijwel onmogelijk zijn.

Door de eeuwen heen is in de klinische toepassing van de TCM empirisch gebleken dat er sprake is van een aantal specifieke omstandigheden die evenwichtsverstoringen veroorzaken. Ze kenmerken zich door specifieke symptomen en tekens in de vorm van specifieke reactiepatronen van disharmonie. Deze omstandigheden werden geclassificeerd en ze worden heden ten dage nog steeds gedoceerd als de "oorzaken van ziekte".
De individualiteit van elke mens is belangrijk. Er bestaat echter in een deel van de wereld van de nietreguliere geneeswijzen een tendens om deze individualiteit tot religie te verheffen. Wanneer we niet bereid zijn om gemeenschappelijke trekken en reactiepatronen te zoeken in de mens, kunnen we de bestudering van de zieke en de gezonde mens gevoeglijk vergeten. Immers, in de eerste plaats zijn we allemaal mensen. Vervolgens maken we als individuen deel uit van een cultuur, die gedeeltelijk verantwoordelijk is voor onze vorming. Binnen die cultuur maken we in de meerderheid van de gevallen deel uit van groepen en subgroepen, die allen een belangrijk onderdeel uitmaken van onze eerder genoemde omgevingswereld. Verder verbijzonderend zien we dat de meerderheid van de mensen deel uitmaakt van een familie en gezinsstructuur, die ook een belangrijk deel bijdragen aan ons geheel van erfelijke eigenschappen. En tenslotte is ieder van ons, als menselijk wezen, een uniek individu, dat zich onderscheidt van zijn soortgenoten.

Enerzijds bepalen al deze invloeden onze eigenheid en individualiteit, maar anderzijds zullen we tot op zekere hoogte op elkaar lijken, zowel in uiterlijk en gedrag, alsook in predispositie om op veranderingen te reageren. Hiermee lijkt het gerechtvaardigd om groepen van "oorzaken van ziekte” en van patronen van disharmonie te onderscheiden.

De TCM onderscheidt drie hoofdgroepen van oorzaken van ziekte (San Yin):
1. externe ziekteoorzaken (Wai Yin)
2. interne ziekteoorzaken (Nei Yin)
3. niet externe, niet interne ziekteoorzaken (Bu Nei Wai Yin)
a) Externe ziekteoorzaken (Wai Yin)
Deze hoofdgroep omvat de zogenaamde "zes schadelijke invloeden” (Liu Yin) die een afspiegeling vormen van de zes klimatologische fenomenen waaraan de mens doorgaans staat blootgesteld (Liu Qi).
b) Interne ziekteoorzaken (Nei Yin)
Deze groep is samengesteld uit de gemoedsgesteldheden of "zeven emoties" (Qi Qing). Het betreft in feite gemoedsgesteldheden. Deze relateren primair aan interne condities en daarom worden ze de interne ziekteoorzaken genoemd.
c) Niet externe, niet interne ziekteoorzaken (Bu Nei Wai Yin)
Deze groep bestaat uit zogenaamde leefstijlfouten, die niet primair extern of intern zijn, zoals dieetfouten, vergiftigingen, fysieke overbelasting etc.
Het is van groot belang om in gedachten te houden dat er een relatie bestaat tussen de oorzaak van de verstoring van het dynamische evenwicht en de manifestatie ervan in de vorm van symptomen en tekens. Deze relatie krijgt gestalte in een patroon van disharmonie.
Daarom omvat de studie van de etiologie zowel:

• bestudering van de oorzaken van ziekte
• bestudering van de effecten van deze oorzaken op de interne dynamiek van het menselijke organisme.

Om te illustreren wat hiermee wordt bedoeld het voorbeeld van de klimatologische factor koude, het is belangrijk;

• om op de hoogte te zijn van de energetische karakteristieken van het fenomeen koude,
• en tevens inzicht te krijgen in het effect van deze koude op de interne dynamiek van het organisme.

De zes schadelijke invloeden (Liu Yin)
Met de term leefmilieufactoren worden alle omgevingsfactoren bedoeld die het organisme van buitenaf beïnvloeden. Klassiek gezien gaat het echter om de meest voorkomende klimatologische factoren en veranderingen, waarvan de TCM er zes onderscheidt:
1. wind - Feng
2. koude - Han
3. hitte of vuur - Re Huo
4. vochtigheid - Shi
5. droogte - Zao
6. zomerhitte - Shu
Het organisme bezit een interne dynamiek, wat bij goed functioneren, maakt dat yin en yang met elkaar in harmonie zijn. Deze interne dynamiek is dan in staat om het lichaam aan te passen aan klimatologische veranderingen.
Op zichzelf beschouwd zijn deze klimatologische factoren en veranderingen dan ook geen ziekteoorzaken, maar natuurlijke fenomenen. In TCM context zou men kunnen stellen dat het zes soorten van Qi zijn, die in het natuurlijke leefklimaat circuleren en die onder normale omstandigheden niet pathogeen zijn. In deze context worden ze dan ook aangeduid als de zes soorten Qi (Liu Qi). 

Wanneer ze echter beschouwd worden binnen de context van ziekte, wanneer ze een "strijd" zijn aangegaan met de Zheng Qi van het organisme, die resulteert in ziektesymptomen, dan spreekt de TCM van de zes excessen (Liu Yin). Met andere woorden, de "Liu Qi" zijn dan "Xie Qi" geworden en worden vanaf dat moment "Liu Yin" genoemd.

Er worden drie omstandigheden onderscheiden waaronder de Liu Qi kunnen transformeren in Liu Yin:

• Wanneer ze buiten de normale samenhang met hun seizoen optreden (bijv. een zeer koude dag in hartje zomer).
• Wanneer ze in extreme mate voorkomen.
• Wanneer ze in relatie kunnen worden gebracht met een zwakke Wei Qi, als onderdeel van Zheng Qi.

algemene eigenschappen van de Liu Yin

Alvorens de Liu Yin afzonderlijk te bespreken is het nuttig om een aantal algemene eigenschappen de revue te laten passeren.
1. Normaal gesproken bestaat er een nauwe verwantschap tussen de klimatologische factor, het corresponderende seizoen en de optredende ziektes.
Voorbeelden:

• koudeziektes treden vaak op in de winter
• droogteziektes treden meestal op in de herfst, etc.

Zoals eerder gesteld; een extreem koude dag in de zomer kan de oorzaak zijn van een koudeziekte in de zomer.
2. Externe pathogene factoren kunnen geïsoleerd voorkomen, zoals bij een PE koude (PE = Pathogene Energie). In de praktijk komen ze echter vaak in bepaalde combinaties voor. Veel voorkomende combinaties zijn:

• windkoude
• windhitte
• windvocht
• vochtkoude
• vochthitte
• windkoude + vocht
• windhitte + vocht

3. De Liu Yin kunnen veranderen en soms zelfs bijzonder snel. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een acute ziekte met koorts.

voorbeelden:

• koude transformeert in hitte.
• zomerhitte transformeert in droogte, etc.

4. De Liu Yin kunnen worden beschouwd als oorzaken van ziekte in engere zin. Zo kan bijvoorbeeld een klimatologische koude een koudeziekte veroorzaken, die het gevolg is van benadelen van de yang Qi van het organisme. In een breder perspectief worden de karakteristieke eigenschappen van de klimatologische fenomenen ook gehanteerd om interne disharmonieën te benoemen, die qua symptomen en tekens analogieën met deze karakteristieken vertonen. Met andere woorden, soms is de interne ziekte een weerspiegeling van een actuele externe klimatologische omstandigheid, maar het kan
ook voorkomen dat de ziekte slechts symbolisch gerelateerd is aan de klimatologische omstandigheden.
voorbeelden:
 externe koude kan koudetekens veroorzaken. De externe koude is dan de PE die de symptomen veroorzaakt.
 interne yang deficiëntie kan ook koudetekens veroorzaken, die qua manifestatie een analogie vertonen met externe klimatologische koude, maar er niet direct mee in verband staan, behalve dat deze omstandigheid het organisme gevoeliger maakt voor een invasie van externe koude. Bij de benoeming van het patroon wordt dan echter wel de term "koude" gehanteerd.
5. Pathogene factoren van externe oorsprong dringen meestal het organisme binnen via neus en mond of via huid en spieren.
6. Er zijn twee sleuteltekens die kenmerkend zijn voor een invasie van een externe pathogene factor in het organisme:

• acuut begin en snelle ontwikkeling
• aversie van de patiënt tegen de betrokken pathogene factor

Samenvatting
De Liu Qi worden tot Liu Yin wanneer ze, in interactie met de Zheng Qi van een patiënt, aanleiding geven tot de manifestatie van een disharmonie. Meestal bestaat er een relatie tussen de Liu Yin en de ermee corresponderende seizoenen.

• Liu Yin kunnen zowel geïsoleerd als in combinaties voorkomen.
• Liu Yin kunnen in elkaar overgaan.
• Liu Yin kunnen enerzijds fungeren als ziekteoorzaak in engere zin, maar anderzijds dienen ze om interne patronen van disharmonie of pathogene factoren die van interne oorsprong zijn, te benoemen op basis van analoge eigenschappen. Ze dringen meestal het organisme binnen via neus, mond, huid of spieren. Als ze disharmonie veroorzaken,

begint de ziekte meestal acuut en heeft een snel verloop terwijl de patiënt een aversie tegen de veroorzakende factor ervaart.

wind (Feng)
Karakteristieken wind (Feng)
1. Wind behoort tot de lente en de Houtfase.
Wind treedt vooral op in de lente, het seizoen dat tevens correleert met de houtfase, waaronder ook de Gan en de Dan als Zang en Fu gerubriceerd zijn (voor alle Liu Qi geldt dat ze een specifieke relatie hebben met een bepaald seizoen, maar de meeste kunnen evengoed in de andere seizoenen optreden).
2. Wind opent wat gesloten is.
Wind grijpt onder andere aan via de huid, waar hij de regulatie van de poriën verstoort in die zin dat hij de poriën openzet. Het gevolg is dat de overige Liu Yin gemakkelijk kunnen binnendringen.
3. Wind is een yange pathogene factor, die zich kenmerkt door een beweging naar boven en naar buiten. De wind grijpt vooral aan op de bovenste lichaamshelft, te weten hoofd, gelaat en nek en de externe lagen van het lichaam.
4. Wind is een veranderlijk fenomeen dat correspondeert met beweging.
In de natuur kan de wind even plotseling opsteken als dat ze even plotseling weer kan gaan liggen. Bovendien kan de wind wisselend van plaats opsteken en de natuurlijke elementen in beweging brengen. Zo veroorzaakt wind "agitatie". Daarom zijn symptomen en tekens die plotseling optreden en wisselend zijn van plaats en intensiteit zogenaamde windsymptomen.
5. Wind wordt de "speerpunt van de overige Liu Yin" genoemd en de "wortel van de honderd ziekten". Omdat de wind de poriën opent maakt ze de weg vrij voor de overige Liu Yin. De regulatie van de poriën is een functie van de Wei Qi. Wanneer deze functie verstoord is, kunnen andere Liu Yin gemakkelijk binnendringen. De "honderd ziekten" is een symbolisch getal voor de vele ziekten die veroorzaakt kunnen worden door penetratie van de Liu Yin.

koude (Han)
Karakteristieken koude (Han)
1. Koude correspondeert met het winterseizoen en als zodanig behoort ze tot de waterfase, waartoe ook de Shen en de Pangguang als Zang en Fu behoren.
2. Koude is een yin pathogene factor die de neiging vertoont om de yang Qi van het organisme te benadelen. Belangrijke functies van yang Qi zijn onder andere verwarmen, bewegen en stijgen. Koude zal de yang kunnen benadelen in die zin dat ze afkoeling, stagnatie en daling van Qi kan veroorzaken.
3. Koude kenmerkt zich door contractie en afsluiting.
Koude heeft de neiging af te sluiten wat geopend is, zoals de poriën, waardoor het zweten stopt. De contractie zal aanleiding kunnen geven tot stagnatie van de circulatie van Qi en Xue dat zich uit in pijn (= stagnatie), afkoeling en blauwe verkleuring. De pijn die gepaard gaat met een koude invasie is veelal strikt gelokaliseerd, gefixeerd en hevig (In TCM wordt pijn meestal veroorzaakt door een stagnatie van Qi en/of Xue, volgens de Nei Jing veroorzaakt koude de hevigste pijn).
4. Koude transformeert in het organisme gemakkelijk in hitte.
In haar ontwikkeling in het organisme bewerkstelligt koude een stagnatie. Een mogelijk gevolg van stagnatie is de ontwikkeling van hitte.
5. Koude wordt in de praktijk vaak binnengeleid in het organisme op de vleugels van de Wind. Vandaar dat de combinatie windkoude vaak voorkomt. Andere combinaties die veel optreden zijn vochtkoude en windkoude + vocht. De reden is dat koude een yin factor is die de beweging van vloeistoffen in het organisme afremt, waardoor er een accumulatie van vocht kan optreden (ook een yin fenomeen). 

Als sleuteltekens voor een verstoring door een koude invasie kunnen onder andere gelden de strikt gelokaliseerde en hevige pijnklachten in combinatie met de lokale afkoeling en aversie tegen koude.
Wanneer er sprake is van een dieper doordringen van de koude naar de interne regio's, zal er sprake zijn van zogenaamde "koude afscheidingen" in de zin van witte en/of heldere excreties.

hitte (Re) – vuur (Huo)
Karakteristieken hitte (Re) en vuur (Huo)
1. Hitte correspondeert met de zomer en de vuurfase, waartoe ook Xin en Xiao Chang behoren als Zang en Fu.
2. Hitte is een yange factor met een stijgende natuur, die de neiging heeft om te gaan stijgen en drijven.
3. Hitte vertoont de neiging om yin te reduceren en Jin Ye op te drogen.
4. Hitte kan wind genereren.
5. Hitte kan agitatie in Xue tot gevolg hebben
In de TCM kan hitte behoren tot de volgende fenomenen:
 hitte (Re)
 vuur (Huo)
Hitte (Re) is een pathogene factor en is meer intens en meer geconcentreerd dan gewone warmte. Vuur (Huo) is uitsluitend intern. Vuur als pathogene interne factor is echter nog heviger en extremer dan hitte (Re). Vuur echter, kan zowel pathologisch als fysiologisch bedoeld worden.

In hoofdstuk 5 van de Su Wen wordt duidelijk gemaakt wat het verschil is tussen fysiologisch en pathologisch vuur. In dat hoofdstuk wordt gesproken van:

• Shao Huo (= het jonge vuur)
• Chang Huo (= het grote vuur)

Daarnaast wordt er gesteld dat Shao Huo de Qi creëert en dat Qi zichzelf voedt met Shao Huo. Aldus representeert Shao Huo het Ming Men Huo, het vuur van de poort van vitaliteit. Chang Huo daarentegen consumeert de Qi, Qi wordt vernietigd door Chang Huo. Chang Huo is een pathogene factor die het gevolg is van een disbalans van yin en yang en van de basis substanties. Als zodanig is vuur (Huo) een pathogeen product.

In geval van een exces hitte (Re) zal yin beschadigd worden en er kan een indroging van de Jin Ye optreden. Omdat hitte extreem kan stijgen in het organisme, ontstaat er een soort "trek" in de vorm van een omhoog gerichte zuigkracht. Men zou dit kunnen vergelijken met de trek in een schoorsteen. Deze trek veroorzaakt de zogenaamde "interne wind". Vandaar de uitdrukking dat "hitte wind kan genereren". Wanneer hitte (Re) het Xue niveau binnendringt, zal Xue "roekeloos" gaan bewegen, vandaar de term
"agitatie". Door deze roekeloze beweging van Xue kan Xue buiten de vaten gaan treden, hetgeen kan resulteren in bepaalde vormen van bloedingen.
Een tweede betekenis van de term "agitatie" wordt duidelijk, wanneer we ons realiseren dat hartbloed de residentie is van de Shen*. Hitte in Xue veroorzaakt dan al snel agitatie in de vorm van geïrriteerdheid.
Samenvattend kunnen als sleuteltekens voor een aanval van Hitte (Re) gelden:

• Hittetekens en droogtetekens ter hoogte van hoofd, gelaat en mond.
• Door indroging van de Jin Ye enerzijds en het naar de oppervlakte centrifugeren van het restant van de Jin Ye anderzijds onder invloed van de stijgende en drijvende bewegingstendens van hitte, ontstaat er intern een deficiëntie van Jin Ye, zich manifesterend in de vorm van droogtetekens, zoals constipatie en donkere, geconcentreerde urine.

vochtigheid (Shi)

Karakteristieken vochtigheid (Shi)
1. Vocht is het klimaat van de nazomer met zijn hoge graad van vochtigheid, dat wil zeggen in grote delen van China. Als zodanig behoort het bij de aardefase, waartoe ook de Pi en de Wei als Zang en Fu behoren. Vochtigheid benadeelt in eerste instantie de Pi. Klassiek wordt gesteld dat de Pi een hekel heeft aan vochtigheid en een voorkeur voor droogte. Externe vochtigheid is niet alleen het vochtige klimaat, maar ook de natte kleding, en/of het langdurig verblijven in een vochtige omgeving.
2. Vocht is een yin pathogene factor, die de neiging heeft om de yang Qi te blokkeren. Wegens de directe nadelige invloed op de Pi wordt in eerste instantie het yang van de Pi door vochtigheid geblokkeerd.
3. Vocht kenmerkt zich door een gevoel van zwaarte en door troebelheid.
Het zwaartegevoel kan zich manifesteren als bijvoorbeeld een "zwaar hoofd" en een "zwaar" gevoel in armen of benen. De troebelheid weerspiegelt zich in troebele lichaamsafscheidingen, zoals bijvoorbeeld leukorroe. Het yin karakter van vocht manifesteert zich onder andere in een hoge mate van dichtheid van deze pathogene factor. Het gehalte aan materialisatie is hoog. Daarom is deze pathologie moeilijk te
behandelen en neigt ze naar een chronisch verloop.
4. Vocht mengt zich gemakkelijk met hitte en met koude.
5. Vocht vertraagt en maakt kleverig, hetgeen zich manifesteert in de vorm van een chronisch verloop.
Samenvattend kunnen de volgende sleuteltekens van vochtinvasie worden onderscheiden:

• zwaar gevoel
• chronisch verloop van de klachten
• troebele lichaamsafscheidingen
• voorkeur voor aangrijpen op Pi yang

droogte (Zao)
Karakteristieken droogte (Zao)
1. Droogte correspondeert met het herfstseizoen, dat tot de metaalfase behoort. Tot die fase horen de Fei en de Da Chang als Zang en Fu.
2. Droogte consumeert Jin Ye en adstringeert.
3. Kenmerkend voor zomerhitte is het verspreidende en stijgende effect op de lichaams-Qi en de consumptie van Jin Ye. Zomerhitte ontstaat tengevolge van extreem hoge temperaturen en is daarom uitsluitend gerelateerd aan de zomer. Vuur, als fysiologische manifestatie van yang Qi kan zich transformeren in zomerhitte, onder andere in de vorm van hoge koorts, dorst en hevig transpireren.

• De stijgende tendens heeft tot gevolg dat zomerhitte vooral hoofd en ogen aanvalt.
• De verspreidende tendens vooral tot gevolg heeft dat de poriën open blijven staan en als het ware Jin Ye laten weglekken. Het gevolg is consumptie van Jin Ye met diverse droogtetekens, bijvoorbeeld in de vorm van een grote dorst.

interne oorzaken van ziekte

Wu Zhi en Qi Qing
De groep van interne ziekteoorzaken wordt gevormd door de emoties, c.q de gemoedsbewegingen. In de klassieke TCM literatuur worden de gemoedsbewegingen op twee manieren aangeduid:

• Wu Zhi ( = de vijf drijfveren)
• Qi Qing ( = de zeven emoties)

De Wu Zhi staan beschreven in de Nei Jing en ze vormen de vroegste, schriftelijke verwijzing naar het geheel aan gemoedsbewegingen, dat de Qi en Xue van de Zang en Fu beïnvloedt. Het betreft woede, vreugde, bezorgdheid, verdriet, droefheid, angst en vrees. Verdriet en droefheid enerzijds en angst en vrees anderzijds werden onder één noemer gebracht, zodat er sprake was van vijf drijfveren.
In een later stadium van de ontwikkeling van TCM werden verdriet, droefheid, angst en vrees als afzonderlijke gemoedsbewegingen beschouwd. Als resultaat wordt er tegenwoordig nog steeds gesproken over de Qi Qing, de zeven emoties. Het onderscheid lijkt academisch, immers, de Nei Jing noemt er weliswaar vijf, maar ze beschrijft er ook zeven. Het onderscheid tussen verdriet en droefheid en tussen angst en schrik is gebaseerd op een gradueel verschil in effect op de Qi van het lichaam. 

Samenvattend worden er in de TCM tegenwoordig zeven gemoedsbewegingen beschreven als de interne oorzaken van ziekte.
Onder normale omstandigheden zijn emoties normale reacties van het organisme op veranderingen in de omgevingswereld. Ze dienen enerzijds als regulatiemiddel voor de handhaving van het dynamische evenwicht en anderzijds zijn het de uitwendige manifestaties in de vorm van gedrag en de inwendige manifestaties van gevoel van de gezonde, regulerende interactie tussen de mens en zijn omgevingswereld. Als zodanig zijn het geen ziekteoorzaken in de zin van Nei Yin, maar normale gemoedsbewegingen in de zin van Qi Qing.

Ze worden pas als Nei Yin beschouwd wanneer ze het aanpassingsvermogen van het organisme te boven gaan, waarvan sprake is wanneer:
1e. de emotie bijzonder heftig is
2e. de emotie bijzonder plotseling optreedt
3e. de emotie bijzonder langdurig wordt ervaren, c.q chronisch wordt
4e. er sprake is van een al bestaande interne disharmonie, die het organisme extra vatbaar maakt voor het effect van één of meer van de zeven emoties op de toestand en de circulatie van Qi en Xue van bepaalde Zang en Fu

Omdat de emoties, in tegenstelling tot de externe ziekteoorzaken, rechtstreeks de Zang en Fu & Qi en Xue beïnvloeden, worden ze beschouwd als interne oorzaken van ziekte.

Er is wederom sprake van een wederkerige relatie en niet van een causaal verband. Enerzijds kan een emotionele disbalans aanleiding geven tot een interne disbalans in termen van Zang, Fu, Qi en Xue verstoringen, maar anderzijds kan een interne disbalans aanleiding geven tot het ontstaan van emotionele stoornissen.
Voorbeeld:
Een hevige woedeaanval kan de vrije circulatie van Gan Qi doen stagneren en manifestaties op het fysieke vlak veroorzaken, zoals: opboeren en hoofdpijnen. Een gestagneerde Gan Qi op fysiek niveau geeft op zijn beurt echter aanleiding tot het ontstaan van irritaties en boosheid die niet in verhouding staan tot een gegeven situatie.

Samenvatting:
TCM onderscheidt de volgende zeven gemoedsbewegingen (Qi Qing) als mogelijke interne oorzaken van ziekte (Nei Yin):

• woede
• vreugde
• bezorgdheid
• verdriet
• droefheid
• angst
• vrees

Onder normale omstandigheden zijn het gezonde uitingen van fysiologische aanpassingsmechanismen aan veranderingen in de binnen en buitenwereld. Ze worden onderdeel van Nei Yin wanneer het aanpassingsvermogen overvraagd wordt. Dit gebeurt vooral wanneer:

• een gemoedsbeweging zeer hevig is
• een gemoedsbeweging zeer plotseling optreedt
• een gemoedsbeweging langdurig wordt ervaren
• er sprake is van een bestaande interne verstoring in de verhouding yin en yang op niveau van de Zang en Fu of in de circulatie van Qi en Xue

Relatie gemoedsbewegingen; Zang Fu en Qi

TCM beschouwt het lichaam als een geïntegreerd en samenhangend geheel en kent niet de scheiding lichaam en geest. Elke gemoedsbeweging heeft een relatie met één van de vijf Zang en de daarbij behorende invloedssfeer.
Relatie gemoedsbeweging met Zang en Qi 

relatie met Zang-- gemoedsbeweging -- relatie met Qi
correspondeert met Gan --woede --genereert een stijgende Qi beweging
correspondeert met Xin --vreugde --vertraagt en verspreidt de Qi
correspondeert met Pi --bezorgdheid --veroorzaakt een verstrengeling van de Qi
corresponderen met Fei --verdriet en droefheid --verbruiken en verzwakken de Qi
corresponderen met Shen --angst en vrees angst --veroorzaakt een afname van Qi en een dalende Qi beweging vrees en schrik veroorzaken chaos in de Qi beweging

gemoedsbewegingen afzonderlijk beschouwd
Een van de belangrijkste kenmerken van TCM is dat TCM uitgaat van de integratie van het fysieke, emotionele, cognitieve en spirituele functioneren van het menselijke organisme in één samenhangend geheel, zonder dat daarbij een scheiding wordt aangebracht tussen lichaam en geest. 

Op het fysieke niveau manifesteert de Qi van de Zang zich door middel van fysiologische functies. Op het emotionele niveau door middel van de gemoedsbewegingen en op het spirituele niveau door middel van de deugden. 
Deugd
De Jing omvat de genetische code als een soort belofte, die tijdens het postnatale leven wordt ingelost. Evenals op het fysieke niveau, gebeurt dit inlossen van de belofte ook op het niveau van de Shen*. Elk van de vijf Zang levert een aandeel in de totstandkoming van de Shen*.
Aldus onderscheidt de TCM de Ben Shen, c.q de vijf wortels van de Shen*.
Wanneer de mens een harmonieus leven leidt, zal hij tijdens het leven zijn Jing transformeren in Shen*, zodat tegen het einde van het fysieke bestaan weliswaar het materiële aspect van de mens kwalitatief en kwantitatief aanzienlijk gereduceerd is, maar het spirituele aspect tot bloei is gekomen. Zoals gezegd levert elk van de vijf Zang hieraan een bijdrage in de vorm van de ontwikkeling van een Zangspecifieke deugdzaamheid. Kortom, elke Zang draagt bij aan de uiteindelijke spirituele bloei van de mens door middel van het realiseren van een bepaalde deugdzaamheid. Het samenhangende geheel van deugden manifesteert zich in de individueel volledig spiritueel volgroeide unieke mens. 

1. Gan (lever)
Boosheid doet de Qi stijgen en grijpt aan op de Gan Qi
Onder de term boosheid vallen in dit verband tevens irritatie, frustratie, onderdrukte woede, wrok en bitterheid.
Een harmonieuze Gan Qi draagt zorg voor "vloeien en spreiden". Dit houdt in dat de Gan Qi predisponeert tot stagnatie. Wanneer de bovengenoemde gemoedsbewegingen hevig zijn, plotseling optreden of langdurig aanhouden, veroorzaken ze een "samenballing" van de Gan Qi, ook wel stagnatie genoemd. Wanneer de Gan Qi stagneert, zal na verloop van tijd ook Gan Xue stagneren. De samenballing kan worden vergeleken met een toenemende compressie of druk. Hierdoor wordt een toenemende warmte veroorzaakt, die kan gaan accumuleren, in eerste instantie in Gan Xue.
De overheersing van de warme, yange Qi geeft aanleiding tot de consumptie van yin en Xue, met als resultaat een duidelijke disbalans tussen yin en yang in de Gan. Wanneer yin normaal is terwijl yang in exces verkeert, ontstaan er excesbeelden. Is er al sprake van een yin deficiëntie, dan zal de relatieve overheersing van yang deze deficiëntieconditie kunnen verergeren.

De manifestaties op het fysieke niveau die hierbij optreden zullen worden besproken in de colleges "pathologie, differentiaties van syndromen". Mogelijke uitingen van deze disharmonieën op het emotionele niveau zijn roepen, schreeuwen en schelden. Binnen de Sheng cyclus van de Vijf Fasen wordt Xin gevoed door Gan, terwijl Gan zijn voeding ontvangt van de Shen. Dit houdt in dat een exces Gan yang een exces Xin yang kan veroorzaken, omdat immers yang de neiging vertoont om te gaan stijgen. In de praktijk van het dagelijks leven zien we dat ook werkelijk gebeuren, in de vorm van woede en boosheid die zich uiten middels stemverheffing, schreeuwen en een rood gezicht. Spraak en de gesteldheid van het gezicht zijn gerelateerd aan Xin. Een deficiëntie van Gan yin
kan tot gevolg hebben dat de Gan yin Qi gaat onttrekken aan de Shen yin, dat daardoor mogelijk ook deficiënt wordt. Volgens de Ko-cyclus controleert de Shen de Xin. Een deficiënte Shen yin controleert onvoldoende Xin yang.

In beide situaties is er sprake van een relatieve overheersing van Xin yang over Xin yin. Dit verklaart waarom er tijdens woede en boosheid sprake is van opwinding als uiting van een onrustige Shen*, die immers gehuisvest dient te worden in Xin Xue, een yin aspect van Xin. Eveneens volgens het Ko-cyclus principe controleert de Gan de Pi, de Wei en de spijsvertering. Wanneer, onder invloed van irritatie en frustratie de Gan Qi stagneert, zal dit ook een invloed hebben op de spijsverteringsprocessen in de zin van een onderdrukking van de Pi Qi, die in plaats van een stijgende een dalende beweging kan gaan vertonen, zich bijvoorbeeld manifesterend als diarree. Het kan echter ook de dalende Qi beweging van de Wei Qi verstoren, die dan kan gaan stijgen, zich uitend bijvoorbeeld in de vorm van opboeren, misselijkheid of zelfs overgeven.

Uitleg van de Hun
De Hun is de Shen* wortel die relateert aan de Gan. We hebben eerder gezien dat in de loop van een mensenleven de Jing transformeert in Shen*. Ten aanzien van de Hun betekent dit een harmonieuze transformatie van het functioneren op het emotionele niveau van de Gan Qi naar een spiritueel functioneren van de Gan Qi. Zoals gesteld leidt dit volgens TCM tot de ontwikkeling van een bepaalde deugd. De deugden van de Gan zijn welwillendheid en menslievendheid. In het Chinese denken betekent een en ander het verrichten van goede daden. Deze goede daden blijven na de dood achter in de herinnering van de nabestaanden. Het is daarom dat Chinese dokters stellen dat de Hun van een persoon niet sterft met die persoon, maar blijft "leven". Dit vormt tevens de verklaring voor de term "niet-lichamelijke ziel", waarmee in de klassieke teksten de Hun wordt aangeduid.

Samenvatting
Op het emotionele vlak manifesteert de Gan Qi zich in de vorm van irritatie, frustratie en boosheid, terwijl op hun beurt deze gemoedsbewegingen de Gan Qi beïnvloeden en in ruimere zin de Qi in het lichaam doen stijgen. Het spirituele niveau van de Gan manifesteert zich in de vorm van welwillendheid en menslievendheid. Hieruit blijkt tevens dat het emotionele functioneringsniveau in het algemeen betrekking heeft op de fysieke integratie en organisatie van het lichaam, terwijl het spirituele functioneringsniveau eerder relateert aan de mens als humaan en sociaal wezen.

2. Xin (hart)
Vreugde verspreidt, vertraagt & ontspant Qi en grijpt aan op Xin
In hoofdstuk 39 van de Su Wen staat geschreven:
Vreugde maakt de Shen* vredig en ontspannen, heeft een gunstige invloed op de Ying Qi en de Wei Qi en ze ontspant en vertraagt de Qi. 
Het zal duidelijk zijn dat deze vorm van vreugde geen oorzaak van ziekte is in engere zin. De term vreugde omvat echter meerdere emotionele kwaliteiten. In het bovenstaande citaat correspondeert de term vreugde met de ervaring van een gevoel van opluchting. Daarnaast kan er ook mee worden bedoeld een gevoel van blijdschap. Wanneer dit gevoel hevig is, is er sprake van opwinding.
Samenvattend staat de term vreugde voor opluchting, blijdschap en voor opwinding.
In het kader van de Vijf Fasen correspondeert de Vuur Fase met;
 naar buiten treden van Qi (exteriorisatie)
 verspreidende beweging van Qi
Het is daarom dat de Qi van Xin ook op het emotionele en spirituele niveau de meest zichtbare vorm van Qi is. Vooral op het vlak van intermenselijke communicatie speelt de Qi van Xin een belangrijke rol doordat deze vorm van communicatie vooral plaats vindt via de spraak en oogcontact. De spraak correspondeert met Xin. Klassiek wordt gesteld dat men de Shen* kan waarnemen in de ogen.
Xin controleert Xue. Wanneer men tactiel contact met iemand aangaat, voelt men de warmte van zijn Xue.
Het is daarom dat Ted Kaptchuk stelt dat wanneer twee mensen communiceren op een spiritueel niveau, hun hartmeridianen elkaar ontmoeten.
In ruimere zin stelt een gezonde, harmonieuze Shen* de mens in staat om in evenwicht te zijn met ruimte en tijd. Vrij vertaald; een gezonde Shen* stelt de mens in staat om;

• in engere zin intermenselijk te communiceren
• in ruimere zin de juiste handelingen op de juiste tijd en juiste plaats te verrichten, met andere woorden, in contact met tijd en plaats te zijn.

Wanneer wordt "vreugde" een interne oorzaak van ziekte?

• wanneer er sprake is van een plotseling optredende toestand van hevige blijdschap of opwinding 
• wanneer en sprake is van een chronische toestand van opwinding
• wanneer er al een bestaande interne disharmonie aanwezig is

In het begin van dit hoofdstuk werd gesteld dat vreugde de Qi verspreidt en dat een vertraging ervan daarvan het gevolg is. Dit zou vergeleken kunnen worden met de optredende vertraging in een vloeistofstroom, wanneer deze stroom over meerdere parallel verlopende stromen verdeeld wordt. Als een stroombed groter wordt, zal de stroomsnelheid afnemen.
Een plotselinge hevige opwinding of blijdschap zal de Qi in extreme mate verspreiden met bovengenoemd mechanisme als gevolg. Xin zal meer yang moeten toevoeren om voldoende bewegende kracht te kunnen leveren aan Xue, wat bijvoorbeeld resulteert in palpitaties. Ook kan de vertraging van de Qi zodanige vormen aannemen dat de circulatie geheel gaat stagneren.
Een chronische staat van mentale opwinding veroorzaakt een chronische stimulatie van Xin. Is er reeds sprake van een tendens naar een yin deficiëntie, dan zal deze chronische stimulatie de yin nog meer uitputten en aanleiding kunnen geven tot het ontstaan van het patroon van leegte hitte van Xin (in sommige literatuur ook wel valse hitte genoemd).
Wanneer de yang Qi in het lichaam reeds in exces verkeerde of een tendentie vertoont naar exces yang, kan een dergelijke situatie de oorzaak zijn van het ontstaan van het patroon Xin yang exces of Xin vuur.

Samenvattend kunnen ten gevolge van plotselinge hevige blijdschap en opwinding of chronische opgewondenheid de volgende patronen van disharmonie ontstaan:

• exces Xin yang
• Xin vuur
• Xin yin deficiëntie met symptomen van leegte hitte

Op het emotionele, cognitieve en spirituele niveau treden symptomen op die allemaal te verklaren zijn op basis van het gegeven dat de Shen* resideert in Xin Xue. Xin Xue is een yin aspect van Xin. In de genoemde patronen van disharmonie is er telkens sprake van;

• of een daadwerkelijke afname van yin door consumptie van yin door yang
• of een relatieve overheersing van yang

Het gevolg is dat de Shen* onvoldoende gehuisvest is in Xin Xue en onrustig wordt.

Shen* stoornissen Dit uit zich onder andere op het emotionele vlak door ongepaste reacties in relatie tot de daadwerkelijke situatie, zoals hysterisch lachen onder omstandigheden waarbij dat lachen absoluut niet op zijn plaats is. Gestoorde spraak in de zin van stotteren wanneer de omstandigheden als spannend of oncomfortabel
worden ervaren. Excessieve dromen als gevolg van een Shen* die `s nachts niet terugkeert in Xue, maar die gaat "dwalen". Geen empathie en niet in staat zijn om betrokken te communiceren met de ander via spraak, oogcontact etc. Op het cognitieve vlak zien we stoornissen in de functies van leren, geheugen en concentratie.

Uitleg van de Shen*
De Shen* wortel van Xin is de Shen*. Een harmonieuze Shen* stelt de mens in staat om zich verbonden te voelen, zowel in relatie tot andere mensen als in relatie tot ruimte en tijd. Wanneer de transformatie van het emotionele niveau naar het spirituele niveau plaatsvindt, is de mens in het kader van interpersoonlijk relaties in staat om de individuele humaniteit van de medemensen te aanvaarden, zich daarin in te leven en compassie te tonen, echter zonder de eigen identiteit te verliezen of geheel in de ander op te gaan. Het resultaat is "echtheid", daadwerkelijke empathie en aanvaarding in relaties met anderen, op basis van communicatie door middel van spraak, oogcontact, tactiel contact of non-verbaal gedrag. Het geeft vreugde om op deze wijze diepgaande relaties met medemensen te ervaren.
In meer ruime zin staat de harmonieus getransformeerde mens in een evenwichtige relatie met ruimte en tijd. Dit manifesteert zich volgens de oorspronkelijke Chinese tradities in de deugden "gepastheid", het uitvoeren van de juiste ceremoniële en rituele handelingen op de juiste plaats en op de juiste tijd. De yin Qi van Xin levert de mens inzicht en besef, terwijl de yang Qi van Xin de expressie van dit inzicht en besef mogelijk maakt.
Samenvatting
Op het emotionele vlak manifesteert de Xin Qi zich in de vorm van vreugde, blijdschap en opwinding. Op het spirituele vlak maakt een harmonieuze Xin Shen* het de mens mogelijk om betekenisvolle intermenselijke relaties aan te gaan, waarin echtheid, empathie en acceptatie van de ander mogelijk zijn, echter zonder de eigen identiteit daarin te investeren. In ruimere zin geeft een gezonde Shen* de mens de gelegenheid om te functioneren in communicatie met ruimte en tijd, zich manifesterend als gepast gedrag, overeenkomstig de cultuurgebonden ceremoniële en rituele gedragscodes en -voorschriften.

Wanneer de vreugde ontaardt tot Nei Yin factor kan ze de oorzaak zijn van:

• Xin yang exces
• Xin vuur
• Xin yin deficiëntie met leegte yang symptomen

3. Pi (milt)
Piekeren grijpt aan op de Pi en verstrengelt de Qi
Pi controleert transformatie en transportatie. In essentie betekent dit dat Pi de transformatie regeert van de ene toestand van Qi naar een volgende. Vertaald naar het emotionele functioneringsniveau van Pi houdt deze functie in dat nadenken, piekeren en zich zorgen maken over iets, betekent dat de energie van gedachten enige tijd blijft steken in een bepaald denkpatroon. Dit "blijven steken" kan resulteren in het uitblijven van een oplossing van het probleem. Met andere woorden, er vindt geen transformatie plaats naar een volgende fase, de oplossingsfase. Andersom geredeneerd leiden teveel nadenken, piekeren en zich teveel zorgen maken, ertoe dat Pi Qi onvoldoende transformeert. Vandaar de uitdrukking "verstrengeling van de Qi".

Pi en Wei vormen de bron van postnatale Qi. Het is daarom dat piekeren, nadenken en zich teveel zorgen maken na verloop van tijd aanleiding kunnen geven tot een deficiëntie van Qi.
Een tweede verklaring voor het gegeven dat cognitieve arbeid, vooral tijdens of vlak na de maaltijd, een nadelige invloed uitoefent op Pi Qi is de volgende overweging: Een goede functie van Pi en Wei staan garant voor een goede spijsvertering, c.q een correcte transformatie van de opgenomen voedsel en drank in voor het lichaam bruikbare Qi. Dit proces vindt plaats in de middelste warmer. 

Denken en piekeren zijn activiteiten van de Shen*, die zetelt in Xin, de Zang van de bovenste warmer. We hebben in het hoofdstuk over de San Jiao kunnen concluderen dat de mate van dichtheid van Qi in de bovenste warmer lager is dan in de middelste warmer. In de bovenste warmer is er sprake van de meest ijle, de meest verdunde vorm van Qi. Ergo, Shen* activiteit is een bijzonder ijle vorm van Qi, een zeer verfijnde Qi,
waartoe het lichaam Qi onttrekt aan onderste en middelste warmer, ten gunste van de bovenste warmer. Dit gaat onder andere ten koste van Pi Qi, waardoor aangetoond is dat diep nadenken, piekeren en tobberigheid een activiteit van Qi is die Pi Qi benadeelt2.

Een benadeling van Pi manifesteert zich op twee manieren:
1. Een stagnatie van transformatie en transportatie in de zin van een voedselstagnatie in de middelste warmer, een excesconditie.
2. Een afname van de transformatie en transportatie in de middelste warmer, leidend tot een verminderde productie van postnatale Qi, een deficiëntieconditie.

Samenvattend leiden denken en piekeren als oorzaak van ziekte tot de volgende patronen van disharmonie:

• accumulatie van vocht in de middelste warmer
• deficiëntie Pi Qi
• deficiëntie Pi Qi met accumulatie vocht
• deficiëntie Pi Qi en Xin Xue

Uitleg van de Yi
De Yi is de Shen* wortel van Pi. Wanneer Pi harmonieus is, is de mens in evenwicht, analoog aan de evenwichtbrengende tendens van de aardefase. Deze functie maakt dan een vloeiende overgang of transformatie van de ene fase naar een andere fase mogelijk (dus eveneens van de ene toestand van Qi naar de andere).
Productief nadenken en afwegen van mogelijkheden transformeert in een oplossingsfase. Hiervoor is een goede Shen* activiteit in de zin van concentratie en zoeken naar creatieve oplossingen nodig. Enerzijds is de Qi van de aardefase verantwoordelijk voor een harmonieuze transformatie, maar anderzijds houdt de Qi van de aarde ook de Qi van de verschillende fasen bijeen. Vertaald naar het relationele vlak betekent dit een
harmonieus evenwicht tussen binding en loslaten.
De mogelijkheid om bindingen aan te gaan met andere mensen, maar ook om bindingen los te laten wanneer de tijd daar rijp voor is, is dan ook afhankelijk van een gezonde, evenwichtige Pi Qi. Dit vereist zelfvertrouwen en een duidelijk, afgerond zelfbeeld. Wanneer hiervan sprake is, kan de mens trouw, betrouwbaar en eerlijk zijn in zijn relaties met anderen. De deugden die zich kunnen ontwikkelen als resultaat van een harmonieuze ontvouwing van de Yi tijdens het leven zijn dan ook eerlijkheid en betrouwbaarheid.
Samenvatting
Piekeren en tobben, benadelen de Pi Qi in de zin van een Pi Qi deficiëntie en de vorming en accumulatie van vocht, terwijl ze anderzijds een uiting van een Pi disharmonie op het emotionele vlak kunnen zijn. Wanneer Pi Qi harmonieus is, kan de Yi zich ten volle ontplooien in de vorm van gezonde, evenwichtige bindingen met anderen en de deugden eerlijkheid en betrouwbaarheid.

4. Fei (longen)
Verdriet & droefheid verbruiken de Qi en grijpen aan op de Qi van Fei
Op fysiek niveau controleert Fei de Qi in de zin van spreiden en dalen. Daarnaast regeert Fei de ademhaling in de zin van inspiratie en expiratie. De geïnspireerde Qi wordt naar de Shen vervoerd en daar vastgehouden.

• Het yin aspect van Fei betreft condensatie, beweging naar het centrum en vasthouden.
• Het yang aspect meer op de buitenkant gericht is in de zin van spreiding en loslating.

Vertaald naar het emotionele niveau betekent dit dat;

• de yin Qi van Fei meer gericht is op vasthouden aan en conserveren van relaties en situaties
• de yang Qi van Fei maakt het de mens mogelijk om afscheid te nemen van oude relationele bindingen en situaties

Een harmonieuze Fei Qi stelt de mens in staat om zich in het momentum te bevinden. Dit zonder het verleden vast te willen houden of de toekomst over te waarderen. Verdriet is een gevoel die de mens gewaar wordt, wanneer hij het verlies beseft van iemand of iets dat nog steeds als bijzonder waardevol wordt ervaren. In dit stadium is de tendens om naar dat verleden gericht te zijn in de zin van een relatieve overheersing van de yin tendens van de Fei. Manifestaties zijn contractie en samentrekking.
De yang tendensen van Fei in de zin van spreiding van Qi en emotioneel gezien, in de zin van op de toekomst gericht kunnen zijn, worden daardoor onderdrukt. Op het fysieke niveau zien we dit terug in de lichaamshouding van de patiënt die verdriet heeft. De rug is gebogen en het hoofd hangt omlaag, terwijl de armen als een soort van bescherming tegen en voor het lichaam worden gehouden.
Een dergelijke lichaamshouding maakt het voor Fei vrijwel onmogelijk om een diepe, effectieve inspiratie mogelijk te maken. Op fysiek niveau betekent dit onvoldoende aanvoer van Qing Qi, de Qi onttrokken aan de ingeademde lucht, die zich in de bovenste warmer mengt met de Gu Qi tot Zhen Qi. Het resultaat is een onvoldoende aanvulling van de Zhong Qi en te weinig productie van Zhen Qi. De relatieve deficiëntie van
Zhong Qi veroorzaakt een obstructie van Qi in de bovenste warmer en onvoldoende circulatie van Ying Qi en Wei Qi. De obstructie van Qi leidt tot hitte die gaat accumuleren, waardoor yin Qi wordt geconsumeerd.
Het uiteindelijke resultaat op fysiek niveau is:

• deficiëntie Qi, vooral van Zhong Qi en Fei Qi
• Fei yin deficiëntie
• symptomen: moeheid, lusteloosheid, depressiviteit en huilen3.

Op emotioneel niveau zijn de symptomen een gerichtheid op het verleden; moeilijk afscheid nemen en onvoldoende op de toekomst gericht zijn. Door de Qi deficiëntie is er onvoldoende transformatie capaciteit.

Uitleg van de Po
Een emotie is een onmiddellijk gevoelsmatig antwoord op een externe prikkel. Een dier reageert spontaan op een dergelijke prikkel. De Po is de manifestatie van deze reactie. Vandaar dat de Po ook wel de animale ziel wordt genoemd. Na overlijden is een dergelijke onmiddellijke reactie niet meer mogelijk, wat erop duidt dat de Po niet langer existeert. Tijdens het leven kan de Po zich op een spiritueel niveau transformeren zodat de reactie op een prikkel eerst wordt overdacht, alvorens te reageren. Eerst nadenken, dan doen. Dit wordt vertaald in de deugd "beoordelingsvermogen". Een tweede deugd die het resultaat kan zijn van een gezonde Fei Qi is het vermogen om een gevoel van
waarde te ontwikkelen. Deze deugd completeert de emotie verdriet. Wanneer de bedroefde mens in staat is om te beseffen welke de waardevolle elementen waren van de persoon of situatie die hij moet missen, dan vormen deze waardegevoelens een steun in het afscheidsproces. Als het afscheid is afgerond, blijven de herinneringen aan de waardevolle aspecten als een kostbaar bezit bij de achtergeblevene.

Samenvattend zijn de deugden die in de Fei als ontvouwing van de Po mogelijk zijn:
 een goed beoordelingsvermogen; eerst denken, dan doen
 een besef dat er zich op ieder moment tussen heden en toekomst waardevolle en kostbare ervaringen aandienen, waarvan we als mens moeten genieten. Dit kan alleen als we ons als mens niet teveel door verleden of toekomst laten regeren. 
Samenvatting
Verdriet en droefheid veroorzaken een obstructie van Qi in de bovenste warmer, een onvoldoende aanvulling en circulatie van Zhen Qi en Wei Qi. Op fysiek niveau is het resultaat een deficiëntie van Zhong Qi en Fei Qi en Fei yin. Op het emotionele niveau betekent dit een gerichtheid op verleden en onvoldoende toekomstperspectief. Op spiritueel niveau geeft een voldoende Fei Qi de mogelijkheid om via een verwerkingsproces het werkelijk kostbare te leren onderscheiden en de schoonheid van het moment te leren zien en ervaren.

5. Shen (nieren)
Angst veroorzaakt een afname van Qi en een dalende Qi beweging, terwijl vrees en schrik een chaos in de Qi beweging veroorzaken. Deze emoties grijpen aan op de Shen Qi" Angst en vrees zijn gemoedsbewegingen die behoren tot hetzelfde spectrum, maar onderling toch verschillen.
Angst refereert aan de onzekerheid die inherent is aan het gegeven dat niet alles in het leven kan worden beredeneerd of gecontroleerd. De één accepteert dit makkelijker dan de ander. Wanneer iemand niet in staat is om berustend toekomstige ontwikkelingen, die hij niet in de hand heeft, af te wachten, maar in angstige spanning naar die toekomst toeleeft, is er sprake van de gemoedsbeweging die de Qi doet afnemen en dalen.
Feitelijk uit zich deze gemoedstoestand dan ook in de vorm van een chronische staat van angstige verwachtingsspanning. Er is geen sprake van dreigend of direct gevaar. In belangrijke mate is deze vorm van angst dan ook irreëel en niet in overeenstemming met de werkelijke mate van bedreiging voor het organisme. Vrees en schrik echter, zijn gemoedsbewegingen die een veel meer acuut karakter dragen. Ze vormen een
reactie van het lichaam op direct dreigend gevaar. De notie "chaos in de Qi beweging" kan worden gezien als een analogie van de chaos die het gevolg is van het uitbreken van paniek in een mensenmassa.
Samenvattend zien we dus de chronische verwachtingsangst, in hoge mate irreëel, omdat de gemoedsbeweging vaak niet in verhouding staat tot de mate van reële dreiging. Ze is het gevolg van het niet kunnen of willen berusten in toekomstige situaties of ontwikkelingen die nu eenmaal onvermijdbaar of oncontroleerbaar zijn. Het effect op termijn is een afname van Qi en een dalende Qi beweging. Aan het andere einde van het spectrum van deze gemoedsbeweging zien de reële reacties in de vorm van vrees of
schrik als antwoord op reële bedreigingen van de integriteit van het organisme. Wanneer deze gemoedsbewegingen extreem worden ervaren veroorzaken ze een chaos in de Qi beweging. Deze chaos manifesteert zich in verschillende vormen van stoornissen in de Qi beweging, variërend van stagnatie tot ongecontroleerd stijgen of dalen van Qi. Men kan bijvoorbeeld "verstijven" van schrik, niet in staat om te vluchten of te vechten. Dit is het gevolg van stagnatie in het transformatieproces van energie van de waterfase in energie van de houtfase. Een voorbeeld van ongecontroleerd dalen van Qi van Shen Qi is het niet kunnen controleren van de onderste yin openingen van het organisme, resulterend in onvrijwillig verlies van ontlasting en of urine. Een voorbeeld van ongecontroleerd stijgen van Qi is het beven en trillen dat vaak gepaard gaat aan de
ervaring van een reële bedreigende situatie.
Samenvattend kan gesteld worden dat de gemoedsbewegingen angst en vrees, onder normale omstandigheden het lichaam in staat stellen om het hoofd te bieden aan omstandigheden die een realistische bedreiging vormen voor de integriteit van het organisme. Ze zetten het organisme aan tot gezonde voorzichtigheid wanneer dit nodig is en tot een adequaat vlucht of vechtgedrag in daadwerkelijk dreigende omstandigheden. Wanneer echter de gemoedsbeweging hevig is of langdurig aanwezig, of wanneer de Shen Qi deficiënt is kan zij, als Nei Yin, de oorzaak zijn van:

• een afname van Shen Qi en een dalende beweging van Shen Qi
• een chaos in de Qi beweging van Shen

Uitleg van de Zhi
De yin en yang Qi van de Shen is de energie die in ieder individu, het verleden, het heden en de toekomst in zich verenigt.
Op fysiek niveau is het graduele proces van conceptie, geboren worden, ontwikkeling naar volwassenheid, ouderdom, fysieke aftakeling en dood de uitwendige manifestatie van de Jing die transformeert. Dit proces vindt automatisch plaats en kan in essentie niet worden beïnvloed.
De term wil, die klassiek als een deugd van de Zhi wordt beschouwd, relateert aan de acceptatie van dit proces als een gegeven, waartegen men niet kan vechten. Het vermogen om te accepteren wat niet tegengehouden kan worden, is een aspect van Shen yin. Shen Jing yin Qi verschaft de mens een realistisch uitzicht op het verleden, in de zin van "wat geweest is".
Wanneer de yin Qi van Shen in een individu gezond is, is het individu in staat om het verleden te accepteren als een gepasseerd station. Een realistische toekomstverwachting en acceptatie is ook een aspect van een harmonieuze Shen yin. Ted Kaptchuk noemt deze vorm van wil de “yin wil”. Het is de "wil die niet gewild kan worden".
Het is de manifestatie van de richting die iemands leven neemt, zonder dat diegene dat "wil". Het sleutelwoord dat Kaptchuk gebruikt in dit verband is "acceptatie". Op spiritueel niveau is de manifestatie van yin Qi van de Shen de acceptatie van wat niet "gewild" kan worden. Anderzijds wordt een mens geboren met een bepaald arsenaal aan mogelijkheden. Het is de yang Qi van Shen die de wilskracht levert om de belofte die in aanleg aanwezig is uiteindelijk waar te maken. Dit betreft de wil die "gewild" kan en moet worden. De realisatie van de in aanleg aanwezige potentie vereist inzet en wilskracht. Ted Kaptchuk noemt in dit verband het sleutelwoord "verantwoordelijkheid". De “yang wil “ is de wil die gewild kan worden en het feit dat hij "gewild" kan worden, dient met een besef van verantwoordelijkheid gepaard te gaan. Op het spirituele niveau manifesteert zich deze yang Qi in de vorm van vastberadenheid,
ook vaak vertaald als wilskracht. Bij de geboorte heeft de mens nog geen enkel besef van wat wel of niet "gewild" kan worden. Dit besef wordt tijdens het leven verworven.
Wanneer de yin en yang van Shen in harmonie verkeren heeft de mens aan het eind van zijn leven inzicht en besef verworven betreffende hetgeen "niet-gewild" kan worden en dat te accepteren en hetgeen "gewild" kan worden en daarvoor de verantwoordelijkheid te nemen. Dit inzicht is de deugd "wijsheid", als uiteindelijk resultaat van de ontplooiing van de Zhi, de Shen* wortel van Shen. Samenvatting De gemoedsbewegingen die aangrijpen op de Shen Qi zijn angst en vrees. Onder normale omstandigheden
helpen die emoties de mens om onder dreigende omstandigheden te overleven. Wanneer de Shen Qi voldoende sterk en harmonieus is, levert ze tevens de overlevingsdrang die nodig is om de soort in stand te houden en de Qi om ofwel te vluchten ofwel te vechten. In de hoedanigheid van Nei Yin veroorzaken ze afname en daling van Shen Qi en chaos in de Shen Qi beweging. 
De Shen wortel van Shen is de Zhi, met als manifestatie wil en wijsheid. Op emotioneel niveau ontstaat angst wanneer de mens niet in staat is om te onderscheiden tussen hetgeen "niet gewild" en "wel gewild" kan worden. Men moet niet vechten voor een onbereikbaar doel maar streven naar realistisch doel. Wanneer de transformatie van het emotionele naar het spirituele niveau harmonieus plaatsvindt, ontwikkelt de mens de
wijsheid om het juiste te willen en daar de verantwoordelijkheid voor te dragen en het acceptatievermogen om geen onbereikbare doelen na te streven.
oorzaken van ziekten die niet intern of extern zijn
(Bu Nei Wai Yin)
Niet intern of extern betekent dat dit een groep ziekteoorzaken betreft die niet behoren tot de externe pathogene invloeden en de groep van gemoedsbewegingen. Klassiek worden onder deze noemer alle overige ziekteoorzaken gerubriceerd. 

leefwijze als ziekteoorzaak
Klassiek stelt de Chinese filosofie dat wanneer de mens leeft in overeenstemming met de wetmatigheden van het universum, hij niet alleen in harmonie met het universum is, maar dat hij ook intern in harmonie is. Met andere woorden, yin en yang zijn in evenwicht, wat een voorwaarde voor gezondheid en een lang leven is. Uiteraard geldt voor iedere cultuur dat een gezonde manier van leven een voorwaarde is voor gezondheid.
Leefwijze als ziekteoorzaak betreft vaak:

• dieetgewoontes
• seksuele activiteit
• lichamelijke activiteit

dieetgewoonten
Sun Si-Miao, de bekende Chinese dokter die leefde gedurende de Tang Dynastie, heeft eens gezegd dat wanneer iemand ziek is, de dokter allereerst de voedingsgewoontes en de leefwijze van de zieke dient te reguleren. Pas wanneer veranderingen op deze terreinen op termijn geen verbetering van de zieke teweegbrengen, moet de dokter overgaan tot andere interventies, zoals acupunctuur en Chinese kruidentherapie.
Hieruit vloeit automatisch voort dat dieetfouten en een niet correct uitgebalanceerde verhouding tussen inspanning en ontspanning de oorzaak kunnen zijn van ziekte. In essentie is het opnemen van voedsel en drank noodzakelijk voor het organisme om goed te kunnen functioneren. Wanneer men echter teveel of te weinig eet, kan dat een oorzaak van disbalans zijn. Ook wanneer men een bepaalde voorkeur voor een bepaald soort voedsel heeft in die zin dat er onvoldoende variatie in het voedingsaanbod is, kunnen er disharmonieën ontstaan. Ten slotte heeft onregelmatig eten of gehaast eten een negatief effect op de gezondheid.

• teveel eten

Voedsel is materie. Wanneer men teveel voedsel tot zich neemt, ontstaat er een relatieve overheersing van yin in de middelste warmer. Yin als materie, remt yang en hiermee de beweging, waardoor er treedt stagnatie kan ontstaan. Het gevolg is dat de functionele activiteit van Pi en Wei, voor wat betreft stijgen en dalen, ook wel de bewegende as van de spijsvertering genoemd, afneemt. 

Samengevat ontstaat als gevolg van teveel eten op korte termijn het volgende patroon van disharmonie: exces yin in de middelste warmer, met stagnatie van Qi. Wanneer de mens voortdurend teveel eet moet Wei extra hard werken om de accumulatie weg te werken, zodat er verhitting van Wei gaat optreden. Tegelijkertijd wordt Pi deficiënt, omdat Pi gevoelig is voor yin accumulatie en tegelijkertijd voortdurend extra Qi moet leveren om het exces yin te transformeren en transporteren. Deficiëntie Pi Qi resulteert in vorming en accumulatie van vocht, als pathogene factor. De hitte in Wei gaat zich mengen met het geaccumuleerde vocht tot vochthitte accumulatie. 

Samenvattend treedt als patroon van disharmonie ten gevolge van chronisch teveel eten op: Deficiëntie Pi Qi en deficiëntie Wei yin met accumulatie vochthitte in de middelste warmer als pathogeen product. Klinische symptomen hierbij zijn onder andere ructus, zure oprispingen, misselijkheid en pijn en opgeblazenheid in het epigastrium en abdomen.

• te weinig eten

Voedsel en drank in voldoende mate, zowel kwalitatief als kwantitatief, vormen de materiële basis voor de productie van de Zhen Qi. Tijdens de verdere bewerking van de Zhen Qi worden Qi en Xue geproduceerd. Te weinig voeding over langere tijd betekent in termen van yin en yang dat er te weinig materie, c.q yin wordt aangevoerd. Er ontstaat een situatie van deficiëntie yin met een relatief exces yang. De yang zal yin verder gaan
consumeren, zodat yin verder deficiënt wordt. Anderzijds is yin de materiële basis voor de productie van yang. Wanneer yin uitgeput raakt, zal yang zijn materiële basis gaan ontberen. Het eindresultaat is een deficiëntie yin en yang. In termen van disharmonieën is het gevolg van te weinig voedsel: een deficiëntie van Qi en Xue, een deficiëntie van Zhen Qi en Wei Qi. Ook de Pi Qi wordt deficiënt , met als gevolg dat het weinige voedsel dat wél wordt aangeboden niet goed kan worden getransformeerd en getransporteerd, hetgeen de vicieuze cirkel completeert.

• voorkeur voor bepaalde levensmiddelen

Ook ten aanzien van de rubricering van voedingsmiddelen is de TCM theorie intern consistent. Op basis van eeuwenlange empirische ervaringen hebben TCM dokters door de eeuwen heen de meeste voedingsmiddelen geclassificeerd in termen van eigenschappen van:

1. yin of yang
2. de smaak, corresponderend met de theorie van Wu Xing (Vijf Fasen)
3. temperatuur in termen van heet, warm, koelend of koud voedsel
4. invloed op de bewegingsrichting van Qi in het lichaam (voedsel met een stijgende, dalende of stagnerende Qi richting)
5. voedsel met een energie die een bepaalde voorkeur vertoont om zich te verbinden met de energie van bepaalde Zang en Fu of de meridianen die ermee corresponderen, c.q
6. meridiaantropisme

Hier volgen nog een aantal voorbeelden ter illustratie van de meest gemaakte dieetfouten, die aanleiding kunnen geven tot patronen van disharmonie. Wanneer men teveel koud en rauw voedsel eet, zal dat de yang Qi van Pi benadelen, met interne koude als gevolg. Immers, spijsverteringsprocessen zijn in essentie chemische processen, die altijd beter verlopen bij hogere temperaturen. Het koude en rauwe voedsel dient daarom eerst in de middelste warmer opgewarmd te worden tot het de juiste temperatuur voor de omzetting heeft. Deze opwarming gaat ten koste van
warme, yang Qi van Pi. Denk hierbij bijvoorbeeld aan rauwe sla, ijs, gekoelde voedingsmiddelen etc. Teveel zoet voedsel veroorzaakt een accumulatie van vocht in het organisme, waardoor vooral de Pi functie van transformatie en transport wordt benadeeld, wat op zijn beurt weer aanleiding geeft tot de vorming van vocht. Teveel vet en pikant voedsel heeft een warme of zelfs hete energie en veroorzaakt interne hitte, een yang energie die vooral aangrijpt op de Gan. In de colleges voedingsleer zal op deze materie diepgaand worden ingegaan.
Samengevat zal duidelijk zijn dat smaak, temperatuur en energierichting van voedingsmiddelen een grote invloed uitoefenen op de totale Qi van het lichaam. Een harmonieus dieet betekent in TCM terminologie niet alleen een gevarieerd dieet, maar ook een dieet dat recht doet aan de energiestatus van het individuele organisme in termen van yin en yang. Iemand met een tendens naar deficiëntie van Pi yang kan slechter koud en rauw voedsel verdragen dan iemand met een tendens naar exces yang.
Het zal duidelijk zijn dat de voedingsmiddelen uit de Chinese cultuur andere zijn dan die uit de westerse cultuur. De laatste decennia zijn er echter een aantal uitstekende boekwerken in de Engelse taal verschenen, waarin ook de meest gegeten voedingsmiddelen uit de westerse cultuur energetisch zijn gerubriceerd volgens TCM richtlijnen.

• onregelmatig, gehaast, op verkeerde momenten eten

voorbeelden hiervan:

1. 's avonds laat eten
2. voeding niet overeenstemming met het seizoen
3. mentale activiteit tijdens of meteen na het eten (zakenlunch, studeren of heftige discussies) Dit zijn allen omstandigheden die een goede spijsvertering in de weg staan. Er wordt klassiek gesteld dat ze op den duur een deficiëntie van Wei yin veroorzaken.

Samenvatting 
Eetgewoontes vormen een belangrijke voedingsbodem voor zowel het ontstaan van disharmonieën als voor het instandhouden van disharmonieën, ondanks een correcte TCM behandeling. Vragen en adviezen omtrent dieetgewoontes zijn derhalve een essentieel onderdeel van de anamnese en van de therapie. Dieetfactoren worden tot oorzaken van ziekte wanneer er sprake is van teveel, te weinig, te eenzijdig of onregelmatig, ontijdig, gehaast, geëmotioneerd of te laat eten.

• seksuele activiteit

Seksuele activiteit is een functie van de Shen Qi. Het libido is een aspect van Shen yang. Sperma en eicel zijn de materiële, dus yin manifestaties van Shen Jing. Hieruit volgt dat een overdaad aan seksuele activiteit een nadelige invloed heeft op Shen Qi en vooral op Shen Jing. Een en ander moet natuurlijk gerelateerd worden aan leeftijd en fysieke conditie.
Een andere overweging is dat met het stijgen der jaren de hoeveelheid en kwaliteit van de Jing afneemt. Het is dan ook een normaal verschijnsel dat de seksuele activiteit gedurende het ouder worden enigszins afneemt. Ten aanzien van de vrouw wordt gesteld dat teveel zwangerschappen of zwangerschappen te snel na elkaar deficiëntie van Jing en Xue veroorzaken. Of en wanneer er individueel sprake is van overdaad seksuele activiteit als ziekteoorzaak hangt af van de klachten waarmee de patiënt zich presenteert. Blijkt er sprake te zijn van Shen disharmonieën, dan is het wellicht raadzaam om adviezen op dit gebied te verstrekken.
Enkele voorbeelden:
1. Lage rugklachten op basis van deficiëntie Shen Qi.
2. Na seks is de Shen Qi relatief enige tijd deficiënt. Het lichaam, vooral de lumbale streek is op dat moment bijzonder gevoelig voor een invasie van externe koude, waardoor gemakkelijk Shen yang deficiënt kan worden.
3. Bij potentiestoornissen, die een onderdeel vormen van een Shen Qi deficiëntiepatroon, is het goed de patiënt te adviseren enige tijd de seksuele  inspanningen te matigen.
Aan de andere kant is seksuele abstinentie volgens de klassieke werken ook een oorzaak van ziekte, immers yang activiteit houdt yin in beweging.
Evenals bij alle andere overwegingen dient het principe van evenwicht leidraad voor behandeling en advies te zijn. Men kan zich voorstellen dat een oudere echtgenoot met een aanzienlijk jongere partner weliswaar zijn Jing dient te ontzien, maar aan de andere kant dient hij zijn huwelijksleven ook harmonieus te houden. In plaats van een advies minder aan seks te doen zou men kunnen besluiten om met behulp van acupunctuur
en kruiden zijn Shen Qi te voeden en te versterken zodat het evenwicht mogelijk blijft.

Samenvatting Seksuele activiteit houdt qua libido verband met de relatieve gezondheid van Shen yang, terwijl ejaculatie en eisprong materiële manifestaties zijn van Shen Jing yin. Wanneer er al sprake is van een of andere vorm van deficiëntie van Shen Qi is het raadzaam om de patiënt ofwel te adviseren om zijn of haar seksleven aan te passen aan de belastbaarheid, ofwel men kiest voor een voedende en versterkende therapie teneinde de belastbaarheid in overeenstemming te brengen met de belasting.

•  fysieke en mentale overbelasting

In het kader van de yin-yang theorie geldt dat activiteit yang is, terwijl rust yin is. Omdat in een gezonde evenwichtssituatie yang in yin moet overgaan en vervolgens yin weer in yang, geldt dat evenzeer voor activiteit en rust. Teveel activiteit zonder adequate rust is evenmin gunstig als wanneer er sprake is van teveel rust en te weinig activiteit.
Elke vorm van activiteit veroorzaakt een verbruik van Qi en Xue, waarna rust het organisme de gelegenheid biedt om de verbruikte Qi weer aan te vullen vanuit de via de voeding opgenomen essentiële nutriënten. Lichamelijke activiteit verbruikt echter niet alleen maar Qi, maar zorgt er ook voor dat Qi en Xue in beweging blijven, wat voor een harmonieuze verdeling van beide noodzakelijk is. Onder normale omstandigheden wordt na lichamelijke en mentale activiteit de verbruikte Qi en Xue weer snel aangevuld met postnatale Qi uit de voeding verkregen door activiteit van Pi en Wei. Wanneer echter de
belasting te lang aanhoudt, kunnen Pi en Wei het tempo niet bijbenen. Het gevolg is dat er moet worden ingeteerd op de reserves, in het kader van de TCM betekent dat dus op de Jing. 
In hoofdstuk 23 van de Su Wen staat beschreven hoe de verschillende vormen van overbelasting negatief inwerken op de Qi en Xue en meer in detail, op de verschillende Zang, uitgaande van de theorie van de Wu Xing (Vijf Fasen):

1. Overbelasting van de ogen benadeelt Xue, vooral Xin.
2. Teveel liggen benadeelt Qi, vooral de Fei.
3. Teveel zitten benadeelt de spieren, vooral Pi.
4. Teveel staan benadeelt de botten, vooral de Shen.
5. Teveel sporten benadeelt de pezen, in het bijzonder de Gan.

Overbelasting van een bepaald lichaamsdeel is een lokale overbelasting van Qi, waardoor Qi ter plekke deficiënt wordt. De beweging van Qi en Xue in de meridiaan die het gebied doorstroomt neemt af, tot een punt dat stagnatie optreedt. Zoals bekend levert stagnatie pijn op. Een ander gevolg hiervan is dat externe pathogene factoren gemakkelijker kunnen binnendringen en klachten veroorzaken. Te weinig lichamelijke
activiteit wordt een oorzaak van ziekte wanneer het gevolg is dat de circulatie van Qi en Xue erdoor afneemt. 
Samenvatting
Onderbelasting kan evengoed een oorzaak van ziekte zijn als overbelasting. Een goede harmonie tussen inspanning en ontspanning garandeert enerzijds een harmonieuze circulatie van Qi en Xue in Zang Fu en meridianen en anderzijds voldoende recuperatiegelegenheid voor het lichaam om de verbruikte Qi en Xue tijdig aan te vullen.  

pathogenese

In het organisme vinden voortdurend allerlei transformatieprocessen plaats, waarbij Qi van de ene in de andere vorm transformeert. Afhankelijk van de plaats en de functie van iedere vorm van Qi krijgen ze een naam. Op deze wijze ontstaan de vele vormen van Qi. De transformatieprocessen zijn fysiologische processen en de eruit voortkomende vorm van Qi is dan een fysiologisch product. In dit hoofdstuk gaat het om pathologische transformatieprocessen, waarvan de voortbrengselen pathologische producten zijn. Aan de basis van deze pathologische processen staan de oorzaken van ziekte (San Yin). Schematisch: ziekteoorzaak  pathologisch transformatie proces  pathologisch product
In de hoofdstukken etiologie zijn al een aantal producten van pathologische transformatieprocessen de revue gepasseerd. Besproken zijn:

1. vuur als pathologisch product
2. vuur toxinen
3. accumulatie van vocht en vochthitte accumulatie
4. intern gegenereerde wind

Drie belangrijke pathologische producten zijn echter onbesproken gebleven. Het gaat om: 

tan yin -het TCM equivalent van wat MWG omschrijft als phlegm, ook vaak slijm genoemd. 

shui yin -het TCM equivalent van oedeem of waterzucht 

Yu Xue -deze term betekent "samengeklonterd Xue", te vergelijken met trombose of hematoom. 

Pathologische producten zijn niet alleen pathologische eindproducten, maar ze worden in zichzelf weer een oorzaak van ziekte, omdat ze de vrije circulatie van Qi en Xue gaan hinderen dan wel negatief beïnvloeden. In de eerste paragrafen van dit hoofdstuk zullen deze pathologische producten worden besproken. Vervolgens worden de pathologische transformatieprocessen aan een nader onderzoek onderworpen.

pathologische producten

1.  tan yin

Het woord tan yin bevat twee onderdelen;

• tan als meer solide, gecondenseerde vorm van flegma
• yin als meer vloeibare vorm van flegma.

Beide zijn echter manifestaties van flegma en het woord geeft op deze wijze de nuancering aan die er gemaakt wordt, wanneer we over flegma spreken. Basis voor het ontstaan van tan yin is een pathologische transformatie van Jin Ye, met andere woorden, we hebben te maken met een stoornis in het watermetabolisme.
Mogelijke oorzaken hiervoor zijn:
a) dieetfouten
Overmatige consumptie van alcohol, geraffineerde suiker en vet voedsel veroorzaakt een
accumulatie van damphitte, wat vervolgens stagnatie in de circulatie van Jin Ye veroorzaakt. Terwijl de hitte na verloop van tijd de Jin Ye gaat indrogen en concentreren, het eindproduct is tan yin.
b) stagnatie Gan Qi - In het kader van het Jin Ye metabolisme betekent een Gan Qi stagnatie:

• stagnatie circulatie Jin Ye
• stagnatie ontwikkelt na verloop van tijd hitte, waardoor de Jin Ye indrogen. Indroging door hitte in combinatie met stagnatie resulteert in tan yin.

c) deficiëntie in de Qi Hua functie van San Jiao - (Qi Hua = transformatie van Qi)
De Qi voor deze Qi Hua wordt geleverd door Ming Men Huo. Deficiëntie van Ming Men Huo betekent;

• in de onderste warmer dat Shen yang onvoldoende yang Qi krijgt toegevoerd om als "onderste oorsprong van het water" te functioneren.
• In de middelste warmer krijgt Pi yang onvoldoende aanvulling met yang Qi om de Jin Ye te transformeren en te transporteren én om samen met Wei de functie van "middelste oorsprong van het water" te vervullen.
• Fei vervult in de bovenste warmer de functie van "bovenste oorsprong van het water", in de zin van verspreiding en daling van Jin Ye. Een stoornis in de normale waterbeweging zal het gevolg zijn, wat zijn invloed heeft op de San Jiao met zijn taak bij de waterpassages. Een mogelijk eindproduct van een gestoorde waterbeweging is tan yin. 

Klassiek wordt tan yin verdeeld in twee vormen, namelijk een zichtbare vorm en een onzichtbare vorm.
1) zichtbaar tan (ook substantieel tan genoemd)
Manifestaties:

• bronchiaal slijm
• palpeerbare zwellingen, onderhuids of abdominaal
• braaksel
• nierstenen en/of galstenen
• bottige deformaties zoals bij reumatoïde artritis

2) onzichtbaar tan (ook niet-substantieel tan genoemd)
TCM theoretici hebben bepaalde syndromen die alleen te verklaren zijn middels het concept tan yin etiologisch verklaard als zijnde het gevolg van tan yin, hoewel er geen tan yin waar te nemen is. Vandaar dat ze deze vorm van tan onzichtbaar tan genoemd hebben.
Manifestaties:

• flegma in de meridianen, niet als zodanig zichtbaar, maar functioneel wel in de zin van gevoelloosheid (bijvoorbeeld na een CVA)
• flegma dat de zintuiglijke opening van Xin vertroebelt en de Shen* verstoort. Ook niet als flegma zichtbaar maar wel functioneel in de vorm van psychiatrische en neurologische stoornissen, zoals bijvoorbeeld schizofrenie en epilepsie.

 shui yin

We hebben gezien dat een deficiëntie in de Qi Hua functie van de San Jiao ten aanzien van de waterbeweging het product Tan Yin kan opleveren. Een tweede pathologisch product dat daardoor kan ontstaan is Shui Yin(ook wel Shui Qi of Shui Zhong genoemd). Shui Yin is een stagnatie en accumulatie van Jin Ye in de vorm van waterzwelling.

 Yu Xue
Klontering van Xue kan het gevolg zijn van een vertraging van de circulatie of van een volledige onderbreking van de circulatie. Deze situatie kan ontstaan ten gevolge van:
a) Externe oorzaken;
Invasie Koude veroorzaakt een vertraging en afsluiting. Wanneer hitte zich in Xue nestelt, wordt Xue opgejaagd, totdat het buiten de vaten gaat treden en zich in de weefsels ophoopt.
b) Interne oorzaken;
Stagnatie van Qi, meestal voortvloeiend uit disharmonieën van Gan, Pi of Xin.
c) Traumata
Traumata veroorzaken een lokale stagnatie van Qi en Xue. Wanneer Qi stagneert zal ook Xue stagneren omdat Qi de bewegende factor van Xue is. Hét sleutelteken voor stagnatie Qi en/of Xue is het optreden van pijn. De karakteristieken van de pijn tengevolge van een stagnatie Xue zijn:

• hevige, strikt gelokaliseerde pijn
• de pijn verergert onder invloed van druk
• palpeerbare zwellingen
• paarsblauwe verkleuringen ter plaatse van de stagnatie, wanneer het een stagnatie van Xue op meridiaanniveau betreft. Wanneer Xue intern stagneert zal deze paarsblauwe verkleuring optreden in de lippen, de tong en het gelaat. Hieruit blijkt dat Xue stagnatie zowel op meridiaanniveau kan optreden als op het niveau van de Zang en Fu of in de uterus.

pathogenese in engere zin
De rode draad van de etiologie en pathogenese;
1. Oorzaken van ziekte (San yin).
2. De relatie tussen Zheng Qi en Xie Qi en de veranderingen die daarin optreden onder invloed van de oorzaken van ziekte.
3. De disbalans tussen yin en yang die optreedt als gevolg van punt 2.
4. De eruit voortvloeiende stoornissen in de bewegingen van Qi in het lichaam, met name voor wat betreft het stijgen en dalen van Qi én de stoornissen in de Qi Hua, c.q de Qi-transformatie processen.
De studie van de pathogenese omvat feitelijk de bespreking van de stappen 2, 3 en 4 van deze rode draad. De eerste fase van het pathogenetisch proces is het gevolg van de relatie tussen Zheng Qi en Xie Qi.
 relatie Zheng Qi en Xie Qi
Wanneer Xie Qi het organisme aanvalt, zal de Zheng Qi trachten deze "uit te werpen". We hebben te maken met twee grootheden, die in samenhang de uitkomst van deze "strijd" bepalen:
1. de kracht van de Xie Qi
2. de kracht van de Zheng Qi
De fysiologische reactie van het organisme op het pathogeen, vormt het eerste symptoom van de ziekte. Voorbeelden van dergelijke fysiologische reacties zijn onder andere:

• transpiratie in geval van een hitte conditie
• kippenvel in geval van een koude conditie

Tijdens dit initiële stadium van het gevecht is er al sprake van een transformatieproces.
Gedurende de strijd zal de ene factor groeien ten koste van de andere, die zal moeten inleveren.
In hoofdstuk 28 van de Su Wen staat:
wanneer Xie Qi sterk is ontwikkelt zich een exces c.q shi conditie;
wanneer Ying Qi zwak is ontwikkelt zich een deficiëntie c.q xu conditie.

Er doen zich in dit stadium dus twee mogelijkheden voor:
a) er ontstaat een exces conditie (shi)
b) er ontstaat een deficiëntie conditie (xu)
Vaak zijn in het begin beide deelnemers aan de strijd nog relatief sterk, zodat zich een "hete strijd" kan ontwikkelen, met heftige symptomen. Dit is een shi conditie. Meestal is het acute stadium daarom een shih stadium. Wanneer de Zheng Qi de strijd wint, zal de Xie eruit worden gewerkt en de remissiefase treedt in. De strijd heeft de Zheng Qi verzwakt en daarom betekent de remissiefase meestal een deficiënte conditie.

Exces in dit verband refereert aan de hyperactiviteit van de Xie Qi, zich manifesterend in de vorm van de fysiologische reactie van het organisme. Deze situatie komt veel voor in de eerste en tweede stadia van een verstoring die het gevolg is van invasie van externe PE en verstoringen die optreden als gevolg van retentie van tan yin, stagnatie Xue en vocht en stagnatie van voedsel.
Deficiëntie binnen dit kader refereert vooral aan de insufficiëntie van de Zheng Qi, zich manifesterend in de vorm van een pathologische reactie die getekend is door deze deficiëntie Zheng Qi. Deze situatie is meestal te zien in verstoringen die het resultaat zijn van een zwakke constitutie, zwakte van de Zang en Fu en

De therapeutische interventie in dit stadium rust op twee pijlers:
1e uitdrijven van de Xie Qi
2e ondersteunen van de Zheng Qi
Een belangrijk aspect van de TCM in deze context is het preventieve aspect. Preventie bestaat uit het trainen van de Zheng Qi, vooral door middel van een uitgebalanceerde voeding en een correcte leefwijze. Wanneer nu de Xie Qi aanvalt op een organisme met een zwakke Zheng Qi (door bijvoorbeeld een zwakke constitutie of wanneer het organisme zich in een remissiefase bevindt van een recent doorstane ziekte), dan is er sprake van een ongelijke strijd. De Xie Qi kan niet worden verdreven en de voortdurende strijd zal de Zheng Qi steeds verder verzwakken. Het resultaat is dat de ziekte chronisch wordt en in dit stadium zal er een combinatie optreden van exces en deficiëntie condities. 
De therapeutische beginselen zullen daaraan aangepast moeten worden en zullen daardoor een combinatiebehandeling zijn; gelijktijdige aanpak van zowel de Xie Qi als de Zheng Qi. deficiëntie van Qi, Xue en Jin Ye tengevolge van een chronische ziekte.

de evolutie van de ziekte
Er zijn dus twee mogelijkheden;

• de Xie Qi wordt uitgedreven en de Zheng Qi gaat zich herstellen
• de Xie Qi wint strijd, de Zheng Qi raakt verder verzwakt en de verstoring breidt zich uit. Na het eerste stadium van de fysiologische reacties volgt een tweede stadium in de vorm van een pathologische reactie. 

Voorbeelden hiervan:

1. niezen en afkeer van koude
2. rillingen en veralgemeende spierpijnen

Vanaf dit stadium zijn er twee mogelijkheden:

• herstel
• verergering van de conditie

Schematisch:
Zheng Qi > Xie Qi Xie Qi trekt zich terug
Zheng Qi = Xie Qi ziekte wordt chronisch
Xie Qi > Zheng Qi Xie Qi groeit, Zheng Qi trekt zich terug
Wanneer de Zheng Qi zich gaat terugtrekken, dringt de ziekte verder binnen in het organisme.

 disbalans van yin en yang
Uitsluitend wanneer tengevolge van een invasie van Xie Qi een interne verstoring van yin en yang optreedt, zal een ziekte zich kunnen ontwikkelen.
Er kunnen zich twee situaties aftekenen:
1. de verstoring veroorzaakt een exces van de één met een relatieve deficiëntie van de ander
2. de verstoring veroorzaakt een deficiëntie van één van beide
yin-yang disharmonie, dat wil zeggen, een exces of deficiëntie van een van beide, manifesteert zich voornamelijk in de vorm van koude of hitte patronen en exces of deficiëntie patronen.

1. exces hitte --patronen zullen optreden wanneer yang in exces verkeert.
2. exces koude --patronen zullen optreden wanneer yin in exces verkeert.
3. deficiëntie hitte --patronen zullen optreden wanneer yin in deficiëntie verkeert.
4. deficiëntie koude --patronen zullen optreden wanneer yang in deficiëntie verkeert.

"valse koude"
Tijdens de evolutie van een ziekte kan een exces hitte patroon symptomen veroorzaken van zogenaamde "valse" koude. Een voorbeeld van een dergelijke situatie is het patroon waarbij een exces hitte zich intern in het organisme ophoopt, waardoor de yin niet in staat is om naar binnen te bewegen en aan de buitenkant geblokkeerd raakt. Het resultaat is koude extremiteiten met een intern exces hitte conditie.

valse hitte"
Anderzijds kan een exces koude patroon tekens van een valse hitte teweegbrengen. Wanneer zich bijvoorbeeld intern een exces koude ophoopt, kan de yang van de buitenzijde niet meer naar binnen bewegen. Het resultaat is warme extremiteiten met een intern exces koude conditie.

yin en yang Xu
Wanneer één van beide langdurig deficiënt is, zal, op basis van het principe "yin en yang produceren elkaar", een langdurige deficiëntie yin ook een deficiëntie yang veroorzaken en andersom.
Het zal duidelijk zijn dat het bijzonder belangrijk is om al deze situaties goed te kunnen beoordelen in verband met de te kiezen behandelstrategie. Een en ander wordt uitgebreid besproken in de colleges "diagnostiek" en "therapie".

 verstoringen in stijgen of dalen van Qi en in Qi Hua
We hebben eerder gezien dat de basis voor de instandhouding van een gezond dynamisch evenwicht intern in het organisme en tussen het organisme en de buitenwereld wordt gevormd door twee aspecten van Qi:
1. de fysiologische bewegingsrichtingen van Qi
2. de transformatiepotentie van Qi
de fysiologische bewegingsrichting van Qi Hoewel in de titel van deze paragraaf de term stijgen en dalen wordt gebruikt, gaat het natuurlijk om alle vier fundamentele bewegingsrichtingen van Qi, zoals we die eerder hebben leren kennen.
Patronen van disharmonie in Zang en Fu, meridiaanstoornissen, disharmonieën van Qi en Xue, allen manifesterend als disbalansen tussen yin en yang, veroorzaken abnormale bewegingen van Qi in het organisme. Pathogene producten, fungerend als oorzaken van ziekte, hebben een storend effect op de vrije circulatie en beweging van de basissubstanties door het organisme. Abnormale bewegingen van Qi manifesteren zich op niveau van de verschillende Zang en Fu, die enerzijds alle een richtinggevende invloed uitoefenen op de bewegingen van de Qi, maar anderzijds voor hun functioneren op hun beurt afhankelijk zijn van een normale bewegingsrichting van de Qi. Bewegingen van Qi die abnormaal verlopen noemen we "rebellerende" bewegingen. 

Rebellerende Qi; 

• stijgende bewegingen van Qi als die hoort te dalen
• dalende bewegingen van Qi als die hoort te stijgen

Voorbeelden van rebellerende Qi bewegingen:

• dalende Pi Qi --weke feces tot diarree;diverse vormen van prolaps onvoldoende; omhoog brengen van zuivere yang
• stijgende Wei Qi --ructus, nausea en overgeven
• ongecontroleerd stijgen Gan yang --hoofdpijnen & oogklachten + prikkelbaarheid
• onvoldoende dalen van Fei Qi --benauwdheid en hoesten + urineretentie; gelaatsoedeem (Jin Ye onvoldoende omlaag getransporteerd)
• onvoldoende dalen van Xin vuur --hitte ontwikkeling in Xin; Xin vuur verwarmt onvoldoende Shen water, c.q Shen yang is; onvoldoende in staat om water te verdampen en omhoog te stuwen
• Shen yin stijgt onvoldoende onvoldoende --voeding van Xin yin en onvoldoende controle Xin yang en Xin vuur, waardoor palpitaties, insomnia, rusteloosheid en zenuwachtigheid gaan optreden.

Stagnerende Qi;
 veroorzaakt door een pathogeen product, zoals tan yin
 onvoldoende vrije spreiding van de Gan Qi
de transformatie potentie van Qi
De Qi Hua in het organisme wordt vooral mogelijk gemaakt door de functie van de San Jiao. De San Jiao reguleert en controleert de diverse transformatieprocessen die de verschillende vormen van Qi mogelijk maken. De basis voor deze functie is het Ming Men Huo in de onderste warmer. Een deficiëntie op het niveau van de San Jiao betekent een afname van de transformatiepotentie van de Qi, met andere woorden de bewegingskracht van Qi. Hierdoor zullen er ook abnormaliteiten in de bewegingen van Qi op kunnen treden. De San Jiao kenmerkt zich ook door het "vrijmaken van Qi in verschillende vormen en richtingen". De bovenste warmer opent omhoog en naar buiten, maakt Wei Qi vrij en verspreidt deze naar de periferie. De middelste warmer met daarin Pi en Wei, die samen het "centrale wiel van de Qi beweging" vormen en stijgen en dalen, opent zowel omhoog als omlaag. De onderste warmer controleert de neerwaartse beweging van de Qi van dikke darm en blaas en heeft derhalve een duidelijke neerwaarts gerichte beweging. 

Wanneer, onder invloed van pathologische processen, deze bewegingen van Qi verstoord raken, zal de functie van Qi Hua van de San Jiao ook verstoord raken, met diverse tekenen van disharmonie. 

Samenvatting Etiologische factoren veroorzaken tijdens het pathogenetisch proces diverse stoornissen in de bewegingen van Qi. Afwijkingen in de normale bewegingsrichtingen van Qi geven aanleiding tot het ontstaan van allerlei patronen van disharmonie en verklaren de diverse tekens en symptomen die daarbij optreden. 

Algehele samenvatting
In het kader van TCM kunnen de meeste ziektes pathogenetisch verklaard worden door middel van verstoringen in de drie concepten:
1. Relatie Zheng Qi en Xie Qi en de veranderingen die daarin optreden
2. Stoornissen in de harmonieuze verhoudingen tussen yin en yang
3. Stoornissen in de normale bewegingen en bewegingsrichtingen van Qi en in het Qi Hua proces